問題設定

時刻 $t$、空間座標 $x$ を変数に持つ関数 $u(x,t)$ の波動方程式

\[\cfrac{\partial^2 u}{\partial t^2} = c^2 \cfrac{\partial^2 u}{\partial x^2} \qquad (c = \mathrm{const.} \gt 0) \tag{1}\]

を数値的に解きたい。

理論

1次元空間の波動方程式

漸化式

  • 座標空間に微小な間隔 $\Delta x$ で格子点 $x_0, \cdots, x_M$ を取る
    • $x_{m+1} = x_m + \Delta x$
  • 時間ステップを微小な間隔 $\Delta t$ 単位で進める
    • $t_{n+1} = t_n + \Delta t$

漸化式の導出

$u(x, t+\Delta t), u(x, t-\Delta t)$ をテイラー展開すると

\[\begin{eqnarray} u(x, t+\Delta t) &=& u(x,t) + \cfrac{\partial u}{\partial t} \Delta t + \cfrac{1}{2!}\cfrac{\partial^2 u}{\partial t^2} (\Delta t)^2 + \cfrac{1}{3!}\cfrac{\partial^3 u}{\partial t^3} (\Delta t)^3 + \cdots \\ u(x, t-\Delta t) &=& u(x,t) - \cfrac{\partial u}{\partial t} \Delta t + \cfrac{1}{2!}\cfrac{\partial^2 u}{\partial t^2} (\Delta t)^2 - \cfrac{1}{3!}\cfrac{\partial^3 u}{\partial t^3} (\Delta t)^3 + \cdots \end{eqnarray}\]

2式の和を取って整理すると

\[\cfrac{\partial^2 u}{\partial t^2} \simeq \cfrac{u(x, t+\Delta t) - 2u(x,t) + u(x, t-\Delta t)}{(\Delta t)^2} \tag{2}\]

同様に $x$ についても微分を考えれば

\[\cfrac{\partial^2 u}{\partial x^2} \simeq \cfrac{u(x+\Delta x, t) - 2u(x,t) + u(x-\Delta x, t)}{(\Delta x)^2} \tag{3}\]

$(2),(3)$ を $(1)$ に代入して整理すると、

\[u(x, t+\Delta t) \simeq - u(x, t-\Delta t) + \alpha u(x+\Delta x, t) + (2-2\alpha) u(x, t) + \alpha u(x-\Delta x, t) \qquad \left( \alpha := \cfrac{c^2 (\Delta t)^2}{(\Delta x)^2} \right) \tag{4}\]

ここで $x=x_m,\,t=t_n$ とおけば、$u(x_m, t_n)$ の漸化式は以下の式で表せる。

\[u(x_m, t_{n+1}) \simeq -u(x_m, t_{n-1}) + \alpha u(x_{m+1},t_n) + (2-2\alpha) u(x_m,t_n) + \alpha u(x_{m-1},t_n) \tag{5}\]

時刻 $t_n$ における座標 $x_m$ の $u$ の値 $u(x_m, t_n)$ を $U_n^m$ と簡略化して表すと、

\[U_{n+1}^m \simeq - U_{n-1}^m + \alpha U_n^{m+1} + (2-2\alpha)U_n^m + \alpha U_n^{m-1} \tag{6}\]

計算の安定性条件の導出

漸化式 $(5)(6)$ による繰り返し計算が発散せず安定するための条件を調べる。

座標 $x$ に対して波数 $k$ を導入し、$u(x, t)$ にフーリエ変換を適用すると、

\[\begin{eqnarray} u(x,t) &=& \int_{-\infty}^\infty A(k,t) e^{ikx} dk \tag{7} \\ A(k,t) &=& \cfrac{1}{2\pi} \int_{-\infty}^\infty u(x,t) e^{-ikx} dx \end{eqnarray}\]

計算が安定するには、全ての波数 $k$ に関して、時間 $t$ とともに振幅 $A(k,t)$ が発散しなければ良い。すなわち、任意の $k$ に対して以下が成り立つ必要がある。

\[\left\vert \cfrac{A(k,t+\Delta t)}{A(k,t)} \right\vert \le 1 \qquad \Longleftrightarrow \qquad -1 \le \cfrac{A(k,t+\Delta t)}{A(k,t)} \le 1 \tag{8}\]

$(7)$ を $(2),(3)$ 式に代入すると、

\[\begin{eqnarray} \cfrac{\partial^2 u}{\partial t^2} &\simeq& \cfrac{u(x, t+\Delta t) - 2u(x,t) + u(x, t-\Delta t)}{(\Delta t)^2} \\ &=& \cfrac{1}{(\Delta t)^2} \int_{-\infty}^\infty (A(k,t+\Delta t) - 2A(k,t) + A(k,t-\Delta t)) e^{ikx} dk \\ \\ \cfrac{\partial^2 u}{\partial x^2} &\simeq& \cfrac{u(x+\Delta x, t) - 2u(x,t) + u(x-\Delta x, t)}{(\Delta x)^2} \\ &=& \cfrac{1}{(\Delta x)^2} \int_{-\infty}^\infty A(k,t)\left( e^{ik(x+\Delta x)} - 2 e^{ikx} + e^{ik(x-\Delta x)} \right) dk \\ &=& \cfrac{1}{(\Delta x)^2} \int_{-\infty}^\infty A(k,t) e^{ikx} \left( e^{ik\Delta x} - 2 + e^{-ik\Delta x} \right) dk \\ &=& \cfrac{2}{(\Delta x)^2} \int_{-\infty}^\infty A(k,t) e^{ikx} \left( \cos k\Delta x - 1 \right) dk \\ &=& \cfrac{-4}{(\Delta x)^2} \int_{-\infty}^\infty A(k,t) e^{ikx} \sin^2 \cfrac{k\Delta x}{2} dk \end{eqnarray}\]

これらを元の拡散方程式 $(1)$ に代入すると、

\[\int_{-\infty}^\infty (A(k,t+\Delta t) - 2A(k,t) + A(k,t-\Delta t)) e^{ikx} dk \simeq - \int_{-\infty}^\infty A(k,t) e^{ikx} \cfrac{4 c^2 (\Delta t)^2}{(\Delta x)^2} \sin^2 \cfrac{k\Delta x}{2} dk\]

任意の波数 $k$ でこの式が成り立つためには、

\[(A(k,t+\Delta t) - 2A(k,t) + A(k,t-\Delta t)) e^{ikx} \simeq - A(k,t) e^{ikx} \cfrac{4 c^2 (\Delta t)^2}{(\Delta x)^2} \sin^2 \cfrac{k\Delta x}{2}\]

よって

\[\cfrac{A(k,t+\Delta t)}{A(k,t)} - 2 + \cfrac{A(k,t-\Delta t)}{A(k,t)} \simeq - \cfrac{4 c^2 (\Delta t)^2}{(\Delta x)^2} \sin^2 \cfrac{k\Delta x}{2}\]

十分小さい $\Delta t$ に関して $\mu := \cfrac{A(k,t+\Delta t)}{A(k,t)} \simeq \cfrac{A(k,t)}{A(k,t-\Delta t)}$ が成り立つとすれば、

\[\mu - 2 + \cfrac{1}{\mu} \simeq - \cfrac{4 c^2 (\Delta t)^2}{(\Delta x)^2} \sin^2 \cfrac{k\Delta x}{2}\]

ここで

\[r := \cfrac{c^2 (\Delta t)^2}{(\Delta x)^2} \sin^2 \cfrac{k\Delta x}{2}\]

とおけば

\[\mu^2 - 2(1-2r)\mu + 1 = 0\]

これを $\mu$ について解けば、

\[\begin{eqnarray} \mu &\simeq& 1-2r \pm \sqrt{ (1-2r)^2- 1 } \\ &=& 1-2r \pm 2 \sqrt{r^2-r} \end{eqnarray}\]

$(i)$ $1 \lt r$ の場合、ルートの中身は正となり、$\mu$ は実数。このとき、

\[\vert \mu \vert^2 = 1 \mp (2r-1) \sqrt{r^2-r}\]

$1\lt r$ よりプラス符号の $\vert \mu \vert^2$ は常に1より大きくなってしまい、$(8)$ を満たさないので不安定。

$(ii)$ $r \le 1$ の場合、ルートの中身はゼロまたは負となるので、

\[\mu = (1-2r) \pm 2i \sqrt{r-r^2}\]

このとき

\[\vert \mu \vert^2 = (1-2r)^2 + 4(r-r^2) = 1\]

となるので、どんな $r$ の値であっても常に $(8)$ を満たす。

以上 $(i)(ii)$ より、計算が安定するために満たすべき式は

\[r = \cfrac{c^2 (\Delta t)^2}{(\Delta x)^2} \sin^2 \cfrac{k\Delta x}{2} \le 1\]

と書き換えられる。
任意の $k$ について考えているから、$0 \le \sin^2 (k\Delta x/2) \le 1$ の取りうる値全てついてこの不等式が成り立つ必要がある。したがって、

\[\cfrac{c^2 (\Delta t)^2}{(\Delta x)^2} \le 1\]

$c, \Delta x, \Delta t$ は全て正であるから、

\[\cfrac{c \Delta t}{\Delta x} \le 1 \tag{9}\]

これが求める安定性条件となる。

実装

境界が固定端

solver = WaveEquationSolverFixedEnd(c=0.3)
solver.solve(x_min=0, x_max=10.0, dx=0.1, dt=0.01, n_steps=10000)
solver.draw_result_animation(plot_interval=100, ani_interval=100)
solver.draw_result_image(interval=1000)

partial-differential-eq

境界が自由端

solver = WaveEquationSolverFreeEnd(c=0.3)
solver.solve(x_min=0, x_max=10.0, dx=0.1, dt=0.01, n_steps=10000)
solver.draw_result_animation(plot_interval=100, ani_interval=100)
solver.draw_result_image(interval=1000)

partial-differential-eq